De ruimte tussen de iconen

In 1981 verwoestte een grote brand een aanzienlijk deel van Vitra’s productiefaciliteiten in het Zwitserse Weil am Rhein, vlak bij Bazel. Rolf en Raymond Fehlbaum, de zonen van de oprichters, besloten deze tegenslag als een kans te zien en startten met een ambitieuze herinrichting van de fabriekscampus. De Engelse architect Nicholas Grimshaw ontwierp het eerste nieuwe gebouw. Niet veel later realiseerden kunstenaars Claes Oldenburg en Coosje van Bruggen een monumentale sculptuur naast de fabriek, bestaande uit een hamer, een tang en een schroevendraaier – de drie belangrijkste gereedschappen van de stoffeerder. Daarna volgde Frank Gehry, een van de meest gerenommeerde architecten van de 20e eeuw, die een kronkelig gebouw met een witte pleistergevel ontwierp. In 1989 werd het geopend als het gloednieuwe Vitra Design Museum.

De Italiaanse ontwerper Bruno Munari schreef ooit: “De droom van een kunstenaar is om zijn werk in een museum te zien, terwijl de droom van een ontwerper is om zijn werk op de markt terug te vinden.” Aan het eind van de jaren tachtig begon design echter weer terrein te winnen als culturele kracht, in plaats van louter een instrument te zijn waarmee de industrie de massa’s bereikte.

Aanvankelijk richtte het Vitra Design Museum zich op het tentoonstellen van een privécollectie. Deze omvatte onder meer meubels van de Amerikaanse ontwerpers Charles en Ray Eames, wiens nalatenschap een jaar eerder door Vitra was aangekocht, en de Panton Chair van de Deense ontwerper Verner Panton, het eerste object dat Vitra in 1960 onafhankelijk ontwikkelde. In het door Gehry ontworpen gebouw werden voor de massamarkt bestemde producten gepresenteerd als iconen binnen een icoon: gepolijst en op een sokkel geplaatst met als enige doel bewonderd te worden door hun bezoekers, net zoals kunstwerken. "Het is een tikje paradoxaal en ambivalent voor iemand in mijn positie," reflecteert Kries, "Zodra je iets in een museum plaatst, wordt het een verzamelobject, alleen beschikbaar voor een superkleine kring van rijke verzamelaars. En daar is design eigenlijk niet voor bedoeld. Design moet beschikbaar zijn voor iedereen."

Niet lang na de oprichting begon de reikwijdte van het museum de grenzen van het bedrijf te overschrijden. De toenmalige directeur Alexander von Vegesack kocht stukken aan van ontwerpers die nooit met Vitra hadden samengewerkt, opende een uitgeverij en organiseerde internationaal gerenommeerde tentoonstellingen over Frank Lloyd Wright, Luis Barragán, de Eames, maar ook over Tsjechisch kubisme en de toekomst van mobiliteit. "Vanaf het prille begin stond ons museum open voor design, architectuur en kunst", vervolgt Kries, die in 1995 als stagiair bij het museum in dienst trad. "In plaats van de verschillen te definiëren, waren wij juist meer geïnteresseerd in het verkennen van de symbiose tussen de verschillende gebieden". Deze benadering bereidde het museum voor op een omslag die rond de eeuwwisseling het discours over design ingrijpend zou veranderen: mensen begonnen design in bredere en kritischere zin te benaderen. De aandacht verschoof van het object zelf naar alles wat het omringt en verbindt met de rest van de samenleving.

"Veel designtradities worden gevormd door een ecosysteem dat veel verder gaat dan alleen design," vervolgt hij, "In Duitsland is design nauw verbonden met de staalindustrie. In Frankrijk draait het meer om interieurdecoratie en ambacht. Zwitserland ligt daar een beetje tussenin: hier worden objecten gemaakt met behulp van innovatieve machines en technologieën, vaak door bedrijven die nog vrij klein zijn en waar ook nog veel handwerk verricht wordt. Deze tussenpositie tussen technisch vernuft en een hoog vaardigheidsniveau voor de uitvoering is een uitstekend recept voor innovatie en kwaliteit. Het is ook een kwestie van verantwoordelijkheid. In een klein land kun je er niet met de pet naar gooien."

De Fehlbaums weten dat maar al te goed. Tijdens hun gestage opmars om uit te groeien tot één van 's werelds meest gerenommeerde en geliefde meubelmerken, zowel voor kantoor als thuis, zorgden zij altijd voor het juiste evenwicht, met respect voor hun roots. Vandaag de dag opereert Vitra vanuit vestigingen over de hele wereld. Raymonds dochter Nora, de derde generatie Fehlbaum, neemt echter nog altijd de uiteindelijke beslissingen vanuit een kantoor niet ver van de plek waar het bedrijf werd opgericht. De mate van onafhankelijkheid die het museum altijd heeft gekregen, weerspiegelt dit ethos. De medewerkers hoeven het bedrijf niet te informeren over hun activiteiten of toestemming te vragen om een bepaalde tentoonstelling te organiseren. Toch bezoeken veel Vitra-medewerkers de tentoonstellingen om inspiratie op te doen. Ook speuren zij in de museumcollectie naar in de vergetelheid geraakte designs om deze opnieuw in productie te nemen.

Dankzij deze vrijheid heeft het Vitra Design Museum een wijdverspreide geloofwaardigheid weten te verwerven. Ook maakte dit samenwerkingen met openbare musea en stichtingen over de hele wereld mogelijk en ontstonden er partnerschappen met andere bedrijfssponsors, waardoor uiteindelijk een veel groter publiek bereikt kon worden. "Wij zijn van mening dat het goed is om veel mensen te bereiken en vragen over design in een begrijpelijke taal te vertalen," aldus Kries, "Wij willen populair zijn in de positieve zin van het woord." Een goed voorbeeld van deze houding is de tentoonstelling die momenteel te zien is in het Gehry-gebouw. De titel van deze tentoonstelling: Nike. 'Form Follows Motion' richt zich op de designgeschiedenis van het sportmerk. Deze rijke historie strekt zich uit van het welbekende Swoosh-logo tot de meest iconische sneakermodellen en het recente onderzoek naar de materialen van de toekomst en duurzaamheid. Bij de volgende tentoonstelling die op het programma staat draait het om de Shakers. Deze religieuze groep is sinds het einde van de 18e eeuw actief in de Verenigde Staten. Het tentoonstellingsontwerp is afkomstig van het gerespecteerde eigentijdse duo Formafantasma.

De bezoekers van het Vitra Design Museum hebben ook toegang tot het Vitra Schaudepot. Dit gebouw is ontworpen door de architecten Herzog & De Meuron. Sinds 2016 is in dit gebouw een wisselende collectie van ongeveer 400 designstukken uit de collectie van het museum te zien. In totaal omvat de collectie 20.000 objecten, met onder meer moderne iconen van Le Corbusier, Alvar Aalto en Gerrit Rietveld. Ook hedendaagse 3D-geprinte meubels en minder bekende of anonieme objecten, prototypes en experimentele modellen maken deel uit van de collectie. De campus zelf is een toevluchtsoord voor liefhebbers van design en architectuur. Ze kunnen in deze kleine wijk heerlijk rondstruinen, waarbij ze plotseling de door Zaha Hadid ontworpen brandweerkazerne tegenkomen, op een congrespaviljoen stuiten dat is bedacht door Tadao Ando, langs een fabrieksgebouw van Álvaro Siza wandelen en één van de kenmerkende geodetische koepels van Richard Buckminster Fuller kunnen bewonderen. De 'Khudi Bari' behoort tot de laatste toevoegingen aan de campus. Dit is een klein paalwoning ontworpen door de Bengaalse architect Marina Tabassum als concreet antwoord op de overstromingen waardoor haar medeburgers regelmatig ontheemd raken. "Ernaast hebben we een buitenruimte gecreëerd waar mensen kunnen zitten. In de zomer is het daar heerlijk toeven om lekker van de natuur te genieten," zegt Kries, "Tegenwoordig gaat het niet meer zozeer om de gebouwen, maar meer om wat er tussen en rondom de gebouwen gebeurt. De focus is verschoven van beton naar de natuur".

In de zomer wandelt de museumdirecteur soms 20 minuten de heuvel op die boven de campus uittorent. Daar ademt hij de frisse lucht in en heeft hij een prachtig uitzicht over Bazel, de unieke stad die grenst aan drie landen: Frankrijk, Zwitserland en Duitsland. Vanaf dat uitkijkpunt in hartje Europa ziet hij aan de ene kant de industrie van de stad en aan de andere kant het Zwarte Woud. In alle waarschijnlijkheid is er geen betere plek om even stil te staan om na te denken over de toekomst van design.